Steeds meer scholen en onderwijsinstellingen in Nederland zijn al actief bezig met formatief handelen. Toch zijn er ook nog veel teams die hiermee willen beginnen, en een studiedag gebruiken als startpunt. Op zo’n dag komt het hele team bijeen voor bijvoorbeeld een inspirerende lezing over formatief handelen met een aantal verdiepende workshops. Maar wat levert zo’n dag uiteindelijk op? Is zo’n dag wel een goed vertrekpunt?
Om een studiedag echt effectief te maken, is het belangrijk om te kijken wat past bij de huidige situatie en ontwikkelingsfase van de school. Formatief handelen is immers geen vaardigheid die je je in één of enkele studiedagen volledig eigen kan maken. Daarom is het cruciaal om niet alleen aandacht te besteden aan de inhoud en organisatie van de studiedag zelf, maar ook aan het vervolg ervan. Alleen met een goede voorbereiding, een duidelijke focus en een concreet vervolg kun je ervoor zorgen dat docenten hun praktijk duurzaam verbeteren.
In deze blog delen we praktische handvatten voor het organiseren van een effectieve studiedag voor scholen die net beginnen met formatief handelen.
Waar staan we nu?
De aanleiding voor een studiedag bepaalt in grote mate hoe deze het meest effectief kan worden vormgegeven. Meestal zijn er drie veelvoorkomende redenen om een studiedag over formatief handelen te organiseren:
1. Oriëntatie:
Het team wil formatief handelen verkennen en onderzoeken of het aansluit bij de onderwijsvisie van de school. Zo’n dag biedt een eerste kennismaking waarbij docenten inzicht krijgen in wat formatief handelen inhoudt, welke voordelen het biedt en hoe het kan bijdragen aan het verbeteren van leerresultaten en het verhogen van de motivatie van leerlingen of studenten. Deze oriëntatie helpt om de potentie van formatief handelen binnen de organisatie te verkennen.
2. Startpunt:
Het team wil gezamenlijk beginnen met de implementatie van formatief handelen binnen de organisatie. Een studiedag kan fungeren als een inspirerende en krachtige kick-off waarbij het team een gedeeld begrip ontwikkelt en de neuzen dezelfde kant op worden gezet. Samen starten bevordert het draagvlak en creëert een gedeelde ambitie om de eerste stappen in de praktijk te zetten.
3. Versterking en verdieping:
Formatief handelen is al geïntroduceerd en docenten zijn er al enige tijd mee aan de slag, nu heeft het team behoefte aan een nieuwe impuls of verdere verdieping. Dit biedt de kans om bestaande strategieën verder uit te werken, succeservaringen te delen en kritisch te reflecteren op wat goed gaat en waar nog verbetering mogelijk is. Daarnaast kan de studiedag worden gebruikt om nieuwe inzichten en ontwikkelingen binnen formatief handelen te introduceren, zoals formatief handelen binnen een groter curriculumontwerp of de samenhang tussen formatief handelen en zelfregulerend leren. Deze verdieping draagt bij aan het verfijnen van de praktijk en het versterken van de impact op het leerproces van leerlingen.
Een effectieve studiedag formatief handelen organiseren: Stap voor stap
Nadat duidelijk is vanuit welke behoefte de studiedag wordt georganiseerd, is het belangrijk om de aanpak van de studiedag gestructureerd vorm te geven. Mocht je een externe trainer of expert inhuren, vraag dan expliciet of deze zelf ook formatief handelt. Dit zorgt ervoor dat de werkwijze van de trainer aansluit bij de principes van formatief handelen en dat docenten niet alleen over formatief handelen leren, maar dit ook direct in de praktijk ervaren.
Stap 1: Voorbereiding – Waarom en waartoe?
De voorbereiding van een studiedag over formatief handelen hangt af van het doel van de dag: een oriëntatie, een startpunt of een verdieping. Welke reden er ook aan ten grondslag ligt, het is altijd belangrijk om de dag te beginnen met het ‘waarom’—de legitimatie van de verandering.
- Bij een oriëntatie kan het waarom een meer open karakter hebben, waarbij ruimte is om gezamenlijk te verkennen wat formatief handelen kan betekenen voor de school.
- Bij een startpunt is het verstandig om uitgebreid stil te staan bij het waarom, om zo draagvlak te creëren en het hele team te betrekken.
- Bij een verdieping kan hier korter op worden ingegaan, aangezien het team al bekend is met het concept.
In alle gevallen is het essentieel om de urgentie of wens om met formatief handelen (verder) aan de slag te gaan expliciet te maken.
Een handige methode om dit te verwoorden, is het formuleren van een theory of change. Dit kan bijvoorbeeld met de volgende zin: “Als we met formatief handelen aan de slag gaan, zullen de docenten in staat zijn om… (gedrag), en dit zal effect hebben op… (bijvoorbeeld motivatie, zelfregulering, resultaten, keuzes, diepgeworteld begrip, enz.) van onze leerlingen of studenten.”
Door deze theory of change concreet te maken, wordt voor alle collega’s duidelijk waarom formatief handelen belangrijk is voor de organisatie en welk doel ermee wordt nagestreefd. Daarnaast is het van belang om toe te lichten hoe formatief handelen aansluit bij de visie en langetermijnplannen van de school. Dit versterkt de samenhang en laat zien dat dit geen losstaande verandering is. Of een hype die wel weer overwaait.
Aftrap door de schoolleiding
Het is wenselijk om tijdens de studiedag te starten met het delen en toelichten van de theory of change, gegeven door de schoolleiding. Dit kan het beste worden gedaan door een leidinggevende die namens het management benadrukt waarom dit thema belangrijk is en hoe het aansluit bij de bredere visie van de school/organisatie. Zo’n krachtige aftrap schept een gevoel van richting en betrokkenheid, onderstreept het belang van formatief handelen en zet de toon voor een inspirerende en doelgerichte dag.
Stap 2: Voorbereiding – maak een (meerjaren)plan
Studiedagen worden (helaas) vaak ad hoc ingevuld, zonder een groter of meerjarenplan. Dit veroorzaakt eerder frustratie dan draagvlak bij collega’s, die vaak al te maken hebben met “verandervermoeidheid” door steeds wisselende hypes en innovaties. Het is belangrijk om dit te erkennen en zorgvuldig te plannen hoe formatief handelen de komende jaren wordt aangepakt binnen de school of organisatie.
Een doordacht plan zorgt voor helderheid en focus, wat de kans op duurzame implementatie aanzienlijk vergroot. Bovendien vergroot het draagvlak bij collega’s, omdat zij zien dat het geen eendagsvlieg is, maar een structurele verandering met een gedegen plan.
Sta stil bij waar je vandaan komt?
Bij het opstellen van een meerjarenplan is het aan te bevelen om te beginnen met de vraag: waar kom je vandaan? Welke ontwikkelingen heeft de school al doorgemaakt, en hoe sluit formatief handelen daarop aan? Als dit een geheel nieuwe richting is, waarom wordt deze koers dan gekozen? Het is belangrijk om deze samenhang expliciet te maken. Dit biedt het team inzicht in de logica achter de keuze en voorkomt dat de implementatie als losstaand of onsamenhangend wordt ervaren. Bovendien helpt het om te reflecteren op eerdere trajecten: wat werkte goed, wat minder, en welke lessen kunnen we meenemen in dit proces? Door deze analyse helder te communiceren, leg je een stevige basis voor draagvlak en betrokkenheid binnen het team.
Een manier om zicht te krijgen op waar je als organisatie vandaan komt, kan het een handige aanpak zijn om collega’s, leerlingen/studenten te bevragen. Dit kan bijvoorbeeld door middel van een enquête waarin docenten en leerlingen/studenten aangeven welke knelpunten zij ervaren. Door deze input te gebruiken, wordt de wens om met formatief handelen aan de slag te gaan versterkt, omdat de urgentie door de betrokkenen zelf wordt benoemd. Dit vergroot het draagvlak en zorgt voor meer betrokkenheid vanaf het begin.
Maar start met de doelen in gedachten
Een meerjarenplan helpt vervolgens om duidelijke doelen en gewenste resultaten voor de innovatie te formuleren. Het biedt het team focus en voorkomt dat ze worden afgeleid door andere activiteiten in het schooljaar. Door het traject op te splitsen in concrete stappen en mijlpalen, blijft de planning overzichtelijk en is de voortgang beter te monitoren. Dit vergroot niet alleen het draagvlak onder collega’s, maar maakt het ook eenvoudiger om formatief handelen helder te communiceren naar alle betrokkenen, zoals docenten, ouders en bestuurders. Zorg ervoor dat het plan aansluit bij bestaande structuren, zoals (sectie)vergaderingen, studiedagen en professionaliseringsactiviteiten. Hierdoor krijgt formatief handelen een vaste en vanzelfsprekende plek binnen de organisatie, wat de kans op een duurzame implementatie aanzienlijk vergroot.
Stap 3: Uitvoer – Teach what you preach
Leef het voor! Als de organisatie aan de slag wil met formatief handelen, is het essentieel om tijdens een studiedag het gewenste gedrag te tonen en actief te stimuleren. Het is demotiverend wanneer formatief handelen het thema is, maar de studiedag bestaat uit een 90 minuten durende lezing waarin alleen iemand aan het vertellen is. Ontwerp de studiedag dus zo dat docenten zien en ervaren hoe ze formatief handelen in de praktijk kunnen toepassen. Om ervoor te zorgen dat docenten ook echt in de praktijk aan de slag gaan helpt het om te focussen. Bied niet alle verschillende strategieën van formatief handelen aan tijdens één studiedag.
Houd er rekening mee dat docenten, net als leerlingen of studenten, na één studiedag (of les) niet alles direct volledig begrijpen en toepassen in hun eigen praktijk. Bovendien is er geen garantie dat ze zich over twee weken alles nog precies zullen herinneren. Daarom is de volgende fase belangrijk, om te zorgen voor duurzame resultaten. Het uiteindelijke doel is immers dat docenten formatief handelen niet alleen begrijpen, maar het zich ook eigen maken en opnemen in hun standaard handelingsrepertoire.
Stap 4: Vervolgstappen
Om een studiedag zo effectief mogelijk te maken, is het cruciaal om na te denken over het vervolg. Studiedagen dragen het risico met zich mee om als een ‘losse flodder’ te eindigen, waarna deelnemers weer vervallen in oud gedrag en hun dagelijkse routines. Als het doel van de studiedag is om formatief handelen te introduceren, te versterken of te verdiepen, is een gedegen vervolgplan onmisbaar om dit proces duurzaam te ondersteunen. Denk daarom goed na over wat er ná de studiedag georganiseerd moet worden om blijvende impact te realiseren.
Het belangrijkste punt is dat er altijd een vervolg moet zijn. Dit vervolg kan variëren afhankelijk van de fase waarin het team of de organisatie zich bevindt. Voor een team dat net begint, kan het vervolg bestaan uit gerichte introductieworkshops en ondersteuning bij de implementatie van de basisprincipes. Voor een team dat al ervaring heeft, kan de focus liggen op verdieping, intervisie of het uitproberen van nieuwe strategieën. Het is daarom essentieel om het vervolgplan af te stemmen op de ontwikkelingsfase en de specifieke behoeften van het team.
Echte verandering begint bij een traject
Een van de meest effectieve manieren om dit vervolg vorm te geven, is door te kiezen voor een traject: een langdurige samenwerking waarin een groep docenten zich committeert aan het verdiepen in formatief handelen. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een professionele leergemeenschap of een ander professionaliseringstraject. Zo’n traject biedt de structuur en continuïteit die nodig zijn om formatief handelen op een duurzame manier te integreren in de onderwijspraktijk.
Het is niet realistisch om te verwachten dat docenten zich formatief handelen geheel zelfstandig eigen kunnen maken. Formatief handelen is een complexe vaardigheid die enkele jaren vergt om goed onder de knie te krijgen. Dit vraagt om begeleiding, samenwerking en een proces waarin kennisdeling en praktijkervaring centraal staan. In een traject worden docenten hierin ondersteund door middel van een reeks bijeenkomsten, verspreid over een langere periode, waarin verschillende aspecten van formatief handelen systematisch worden uitgediept. Denk hierbij aan theoretische verdieping, praktijkvoorbeelden, reflectie en feedback.
Door deze aanpak krijgen docenten de ruimte om te leren, te experimenteren en nieuwe werkwijzen daadwerkelijk eigen te maken. Daarnaast maakt een traject monitoring mogelijk, zodat de voortgang inzichtelijk blijft en waar nodig kan worden bijgestuurd.
Spits toe op de behoeftes van leraren
Om passende vervolgstappen te bepalen, is het waardevol dat het management zelf actief informatie verzamelt bij docenten. Dit biedt inzicht in welke ondersteuning of scholing docenten nodig hebben, op welk moment en in welke vorm. Op basis van deze informatie kan het management de aanpak verder aanscherpen, prioriteiten stellen en helder communiceren welke vervolgstappen worden genomen.
Enkele mogelijke vervolgstappen zijn (apart of gecombineerd uit te voeren):
- Het organiseren van verdiepende workshops of trainingen.
- Het inplannen van terugkombijeenkomsten om voortgang te bespreken.
- Het inzetten van coaching of begeleiding op de werkvloer.
- Het faciliteren van intervisiegroepen om ervaringen uit te wisselen.
- Het opstarten van een meerjarig traject om formatief handelen stapsgewijs te implementeren en te borgen in de schoolcultuur.
Door een goed vervolgplan te combineren met een duidelijk traject, zorg je ervoor dat de studiedag niet op zichzelf staat, maar een waardevolle aanzet is voor een duurzaam en blijvend proces van professionele ontwikkeling.
Conclusie
Een studiedag over formatief handelen kan een grote meerwaarde hebben voor de algehele didactiek binnen een organisatie, mits deze grondig wordt voorbereid en effectief wordt ondersteund. Om de studiedag effectief en duurzaam te maken, is het belangrijk enkele kernadviezen in acht te nemen:
- Definieer een helder doel en een heldere visie: Start de studiedag met een uitleg over waarom formatief handelen belangrijk is en hoe het bijdraagt aan de visie en doelen van de school. Dit creëert betrokkenheid en begrip bij alle collega’s.
- Werk met een meerjarenplan: Integreer formatief handelen in een plan om structuur, continuïteit en langetermijnvisie te waarborgen.
- Gebruik effectieve didactiek: Zorg dat de studiedag zelf in lijn is met de principes van formatief handelen. Vermijd lange, eenzijdige lezingen en kies in plaats daarvan voor actieve, interactieve sessies waarin docenten de kans krijgen om formatief handelen direct te ervaren en uit te proberen.
- Plan follow-up: Organiseer regelmatige sessies voor het delen van ervaringen en feedback. Dit helpt bij het doorzetten van nieuwe kennis en het ontwikkelen van vaardigheden. Denk hierbij na over de rol van een mogelijk professionaliseringstraject.
- Bied ondersteuning: Zorg voor coaching en een online omgeving met voorbeelden, podcasts, en artikelen, zodat docenten na de studiedag de nodige ondersteuning hebben om formatief handelen succesvol toe te passen.
- Houd het thema levend: Neem formatief handelen structureel op in de jaarplanning voor duurzame integratie.
